دراین مقاله به معرفی خطوط و مشخصات کامل آنها می پردازیم .

خطوط هشتگانه اسلامی عبارتند از:

•     کوفی
•     محقق(ریحان)
•     ثلث( توقیع- اجازه رقاع-غبار)
•     نسخ
•     تعلیق(دیوانی)
•     رقع
•     نستعلیق
•     شکسته

کوفی:
بعداز آنکه کوفه بصورت شهری بزرگ در آمد و مرکز حوضه اسلامی گردید این خط که قبلا نامهای مختلف داشت در کوه به دست امیر المومنین (ع)رونق یافته منظره بهتری پیدا کرد و به کوفی مشهور شد .این خط اصل و ریشه خطوط اسلامی است در خط کوفی ساده کتابتی که اکثر قرآن ها را به آن می نوشتند شکلهای مشابه و یکسان برای حروف مختلف دیده می شود که خواننده را دچار اشتباه می کنند .امروه خطاطان اسلامی اندک نمونه ها و کتیبه هارابه خط کوفی می نویسند

محقق:
خطاطان محقق را پدر خطوط گفته اند . از خط کوفی مشتق شده است که سابقه آن به صدر اسلام می رسد محقق را بدان جهت محقق نامیده اند که با اشکال یکدست و یکنواخت خالص و درشت اندام در کمال روشنی و استواری نوشته شده و شکلی که باعث اشتباه باشد در آن نیست بجر در حروف (کاف و لام)که آن هم با کاف کوچی که وسط کاف می گذاریم مجزا می گردد

ریحان:
فرع محقق و مشتق از آن است خطی ظریف و خرد است که برای روانی و سهولت بیشتر و خلاصه نویسی و ریز تر شدن محقق ابداع شده است لذا خط ریحان تمام خصوصیات محقق را با اندام خرد تر داراست و آن را به واسطه ظرافت و لطافتی که دارد به گل و برگ ریحان تشبیه کرده اند قرآن های بسیاری با این خط نوشته شده است

خط ثلث:
این خط را بدان جهت ثلث یا ثلثی گفته اند که یک سوم حزکات خطی آن سطر و دو سوم آن دور است از خط کوفی مشتق شده و آن را مادر خطوط گفته اند سابقه آن به صدر اسلام بر می گردد

توقیع:
تفاوتی جز ریزه تر بودن با ثلث ندارد و در ترکیبات فشرده تر و اتصالاتش بیشتر از ثلث دیده می شود در قدیم در نوشته های دیوانی و فرمان ها و نامه ها از ان استفاده می کردند تا اینکه به تدریج خط رقاع جای آن را گرفت و اکنون فقط از باب تفنن می نویسند

رقاع:
برای تند نویسی و مختصر نگاری از توقیع بوجودآمده و بواسطه سهولت در بسیاری نوشته ها معمول شد در خط رقاع گذشته از ریزی و اتصالات اکثر حلقه ها بسته می باشتد و اکنون در ایران به منزله خط اجازه کشور های عربی به کار می رود

اجازه:
خطاطان ترک آن را متداول ساختند بدان جهت اجازه نامیدند که استادان گواهینامه خط را بدان می نوشتند در توقیع تصرفاتی کرده اند و از نسخ و رقاع داخل آن آوردند و زائده ها و شاخ و برگ بدان بستند و ان را از خالص و یکدست بودن خارج ساختند اکنون در ممالک عربی رایج و متداول است

غبار:
قلم ریزتری از رقاع برای نامه های سری و سیاسی بوده است . چون از ریزی شباهت به گردو غبار دارد آن را غبار نامیده اند از هر نوع خط می توان غبار نوشت بنابراین اختصاص با ثلث ندارد

مسلسل:
با توقیع تفاوتی جز به هم زنجیر شدن ندارد و به کلی متروک شده است
از فروع ثلث فقط رقاع و اجازه معمول می باشد

نسخ"
این خط تا به صدر اسلام و بالا تر ریشه می رساند ولی از زمان ابن مقله به بعد به واسطه هندسی کردن او به قالبی بهتر در آمد خطی خالص و یکدست نیست تحت تاثیر ریحان و ثلث و توقیع می باشد . به دوشیوه نوشته می شود شیوه یاقوتی که از زمان یاقوت مستعصمی تا پیش از احمد خان نیریزی در تمام ممالک عربی و حتی ایران رایج بوده شیوه دوم که شیوه نیریزی است فقط در ایران متداول است این شیوه اوئل قرن دوازدهم توسط احمد خان نیریزی تعلیم داده شده است . بدان جهت نسخ نامیدند که باقی انواع خطوط را نسخ کرده است

تعلیق:
نویسنده قدیم از قرن ششم هجری به بعد در خط رقاع تصرفاتی کرده و خط تازه ای برای فرمانها و احکام و نامه ها پدید آورده اند که به نام تعلیق شهرت یافت خواجه تاج آن را بصورتی بهتر در آورد و از آن پس شیوه تعلیق او متداول شد امروزه این خط متروک است ولی مشتق آن به نام دیوانی در ممالک عربی رواج دارد خط تعلیق یکدست و خالص نیست حروف و کلماتش فربه و لاغر زیرو درشت دیده می شود شکلهای مشابه در این خط زیاد است و همین موجب سختی و مشکلی آن گردیده است

دیوانی:
همان خط تعلیق است که منشیان دولت عثمانی در آن تصرفات کردند خاص در بار سلاطین و امور دیوانی داشتند و به همین مناسبت دیوانی و همایونی نام نهادند . منشیان عثمانی به خط تعلیق ایرانی لباس ترکی پوشاندند و در حوضه قدرت خود آن را رواج دادند.ولی امروزه از خطوط ممالک عربی شده است ظرافت و لطافت و حرکات عمومی و منظم و رعنایی حروف در تعلیق تبدیل به خشونت و خشکی در دیوانی شده است

رقعه:
به معنی نامه و پاره ای از هرچیز است خطی آمیخته و مخلوط است که وضع کنندگان و کامل کنندگان تحت تاثیر خط نسخ و دیوانی بوجود آوردند و در دیار عثمانی رواج دادند و امروزه در ممالک عربی در نوشته های فوری و یادداشت ها و نامه ها به کار می رود به منزله خط شکسته است که در ایران متداول است . از زمان سلطان محمد فاتح پیدا شده است از حیث ارزش و ردیف خطوط یادشده نیست چرا که این اقلام شانی رفیع دارند

نستعلیق:
این خط از دو خط نسخ و تلعیق آمیخته شده و نسختعلیق یا نستعلیق گفته اند تمام اشکال و حرکات خطی با نسخ شباهت دارد و از نظم و تعادل آن پیروی کرده است ولی زیبائی لطافت و حرکات دور در این خط بیشتر است . اصل آن خط نسخ است که شیرازی ها در آن تصرف کرده اند . کاف مسطح را از آن بیرون بردند و با تغییراتی که در سین و لام و نون آوردند آن را خطی دیگر ساختند و نسخ تعیلق نام نهادند مدتی بعد تبریزیان بر آن طریق که شیرازیان و وضع کرده بودند تصرف نمودند و آن را اندک اندک نازک ساختند تا نوبت به خواجه امیر علی تبریزی رسیدو این خط را به کمال رسانید . پس آغازش از شیرازیان بود و بعد تبریزیان در آن کار کردند و خرد خرد آن را به خطی مستقل در آوردند و قابل شد تا آنکه امیر علی تبریزی برای آن قواعد وضع کند پس مخترع آن جمع است نه فرد

شکسته:
دو نوع است یکی شکسته ای که در آن بیشتر از روش و اتصالات و درهمی تعلیق پیروی شده است و آنرا حط ترسل هم گفته اند که سخت خوان و مشکل است و امروزه کمتر پیروی می شود . دیگری شکسته نستعلیق که به روشنی و سادگی خط نستعلیق گرائیده و طرفدار زیادی دارد آمیخته ای از نستعلیق و تعلیق است مبتکران آن به خاطر تند نویسی آن را پدید آورده اند . از قرن یازدهم در ایران برای نوشته های فوری و احکام و نامه های به کار گرفته شده است

این مقاله را نیز مطالعه نمایید:

سير تکاملى خوشنوسى در ايران

انتشار:سرای خوشنویسان کرج